Zijn BN’ers narcistisch?

Narcisme; een term die in onze maatschappij te pas en te onpas wordt gebruikt. Maar wat is narcisme? De grens tussen een gezonde eigenwaarde en narcistische trekjes is diffuus. We moeten allemaal trots zijn op onszelf. Daar waar generaties voor ons nog leerde om bescheiden te zijn, leren wij om onze talenten te laten shinen. Dit begin al op de kleuterschool waar je individuele talenten worden opgemerkt en worden uitvergroot. Vervolgens krijgen we na jaren onderwijs allemaal de keuze wat we later willen worden. De ogenschijnlijke maakbaarheid van de maatschappij verlangt van ons dat we keuzes maken die consistent zijn aan onze persoonlijkheid en aan onze talenten. Dit vraagt om zelfkennis en zelfinzicht op jonge leeftijd. En deze zelfkennis leidt dan weer tot zelfpromotie. Social media draagt hier natuurlijk ook aan bij. We delen selfies op Instagram en Facebook gebruiken we om ons hard te maken voor onze visies en overtuigingen. Mocht dat niet voldoende zijn kunnen we nog altijd een eigen tv-zender creëren met YouTube. We zoeken de grens tussen gezonde zelfpresentatie en narcisme op. Maar waar ligt die grens? Zijn we die met zijn allen niet allang overschreden?

Nog meer dan bij de ‘gewone’ burger, wordt er in de wereld van de artiesten gestrooid met de term narcisme. Ook wetenschappers hebben zich vaak gebogen over het verband tussen beroemde artiesten en narcisme. Om ons hier verder in te verdiepen is het waardevol te kijken waar de term in eerste instantie vandaan komt.

Narcissus is een figuur uit de Griekse mythologie. Het verhaal gaat dat Narcissus een knappe jongeman was die bezeten was door de jacht. Hij ontving veel aandacht van vrouwen, maar deze aandacht interesseerde hem niet en hij wees alle geïnteresseerde vrouwen af. Eén van deze vrouwen, Echo, was teleurgesteld door zijn afwijzing en riep een vloek af op Narcissus. Op een dag kwam Narcissus bij een vijver met zeer helder water. Hij keek in het kristalheldere water. Vol verwondering raakte hij verliefd op zijn spiegelbeeld. Omdat hij alleen het verlangen ervaarde naar zijn evenbeeld te kijken at en dronk hij niet meer. Terwijl het leven langzaam uit zijn lichaam wegtrok, stierf hij daar aan de waterkant. Het enige wat er op die plek over bleef was een bloem; de narcis.

Havelock Ellis was in 1898 de eerste persoon die het gedrag van personen beschreef als narcisme, verwijzend naar de Narcissus uit de Griekse mythologie. Echter was het Sigmund Freud die een decennia later vanuit de klinische praktijk over dit onderwerp boog en op zoek ging naar verklaring en behandeling. De psychoanalyse van Freud richt zich vaak op seksuele driften als verklaring van psychische problemen. Vandaar dat in het Woordenboek der Psychologie uit 1938 Narcisme werd omschreven als wellustige sexuele zelfliefde. Intussen is het seksuele uit dit begrip verdwenen.

In de psychiatrie wordt wereldwijd gebruik gemaakt van de DSM-V (2013). Dit staat voor Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, fifth edition. Hierin heeft de Amerikaanse Psychologie Associatie (APA) alle psychische stoornissen beschreven en diagnostische criteria hieraan verbonden. Hierin wordt de narcistische persoonlijkheidsstoornis (NPS) omschreven als:

Narcistische-Persoonlijkheidsstoornis is een pervasief patroon van grandiositeit (in fantasie of gedrag), behoefte aan bewondering en gebrek aan empathie, beginnend op de jongvolwassen leeftijd en aanwezig in uiteenlopende contexten. (DSM-V, 2013)

Het gaat bij narcisme om een opgeblazen gevoel van belangrijkheid, met een preoccupatie met succes, macht, genialiteit of schoonheid. Het geloof dat je bijzonder bent. Een persoonlijkheidsstoornis houdt in dat de stoornis zit verworven in de persoonlijkheidsstructuur. Persoonlijkheid wordt gekenmerkt door een structuur dat relatief stabiel is over tijd. Dit houdt in dat een persoonlijkheidsstoornis is verweven in die structuur en daardoor in principe niet te genezen is. Iemand met een persoonlijkheidsstoornis dient te leren omgaan met zijn stoornis.

Wanneer we kijken naar de diagnose narcistische persoonlijkheidsstoornis dan is er een groot betrouwbaar onderzoek voor handen van Cambell & Miller uit 2011. Hierbij zijn 34.000 Amerikanen onderzocht. Uit dit onderzoek blijkt dat 6,2% van de mensen narcisme heeft. Dit zijn 7,7% mannen en 4,8% vrouwen. Narcisme komt het meest voor onder de jongvolwassenen (20-34 jaar) met 8,9% ten opzichte van oudere volwassenen. Er zijn meer vrijgezelle (9,6%) en gescheiden (7,3%) mensen met narcisme, dan getrouwde mensen met narcisme (4,9%).

Zoals ik eerder heb benoemd wordt narcisme vaak in verband gebracht met ‘celebrities’ ofwel beroemde artiesten. Pinsky en Young voerden in 2006 een onderzoek uit onder 200 celebrities en 200 studenten. Hierbij werd gekeken naar kenmerken van narcisme, waaruit bleek dat celebrities significant hoger scoorden op de schaal van narcisme dan studenten. Onder celebrities scoorden vrouwen dan weer significant hoger dan mannen. En gekeken naar het type ‘celebrity’ scoorden ‘reality tv’ persoonlijkheden het hoogst, gevolgd door cabaretiers, acteurs en tot slot muzikanten. De verklaring voor dit laatste zou kunnen dat tv een platform biedt aan narcistische personen, die ongeacht hun talent succes kunnen krijgen in de entertainmentindustrie. TV staat immers nog altijd symbool voor roem, status en erkenning. Maltby (2010) vond tevens een verband tussen narcisme en de behoefte aan roem.

Waar ik in geloof is dat personen met narcistische trekken, of zelfs met NPS roem najagen. Vanuit een verlangen om gezien en gehoord te worden. Vanuit de behoefte om erkenning te krijgen en vanuit de overtuiging dat ze beter zijn dan anderen geloof ik ze roem kunnen vergaren. Vanuit dit perspectief ben ik overtuigd dat er beroemde artiesten zijn die vanuit NPS roem hebben vergaard en daardoor een succesvolle artiest zijn geworden. Dit verband vertelt dus: narcisme kan leiden tot roem. Dit zou ook een verklaring kunnen bieden dat Pinsky en Young meer vrouwen dan mannen met narcisme hadden. Mannen met NPS zouden mogelijk eerder een succesvolle en aanzienrijke carrière in de zakenwereld najagen dan in de entertainmentindustrie dan vrouwen. Deze visie stelt dat mensen met een NPS succesvol worden als artiest omdat ze de roem en de rijkdom najagen. Hun opgeblazen gevoel van eigenwaarde helpt hen om in deze onzekere business door te breken.

“I am going to live forever. Geniuses don’t die.” – Salvador Dali

Maar nu andersom. Je bent acteur, zanger, presentator, dj, danser. Je houdt van je vak en je wilt jezelf verder ontwikkelen. Je hebt publieke erkenning nodig om tijd en financiële middelen te creëren om door te groeien. Er ontstaat publieke adoratie en intussen ben jij dag in dag uit bezig met jezelf. Jij bent het product van je eigen succes. Je wordt door het publiek op handen gedragen. Ben je nu ook een narcist? De kans is groot dat je je prestaties koppelt aan de reacties van anderen, aan verkoopcijfers, aan het aantal volgers. En als je je prestaties daar aan koppelt, dan kan het ook zijn dat je je eigenwaarde daar aan koppelt. Wanneer anderen de hele dag vertellen dat je mooi bent, veel mooier dan anderen, misschien ben je dit intussen gaan geloven.

Mensen met narcisme zullen streven naar roem. Maar is roem ook het vergif om narcistisch te worden? Zolang narcisme enkel wordt gezien als trait(persoonskenmerk), dan zou je kunnen stellen dat iemand niet narcistisch kan worden. Dit zal dan ook het geval zijn wanneer we spreken van NPS.

Wanneer we narcisme ook gaan zien als een state (staat of proces) dan is het dus veel meer contextafhankelijk en zou je kunnen stellen dat iemand in een bepaalde periode van zijn leven of in een bepaalde context trekken vertoond van narcisme. Professor Robert Millman beschreef dit fenomeen als Acquired Situational Narcissism (ASN), vrij vertaald als verworven situationele narcisme. Hiermee wordt gesteld dat Narcisme geen onderdeel is van het persoonlijkheidsprofiel maar door unieke externe omstandigheden is ontstaan. Tevens is deze vorm van narcisme gebonden aan een bepaalde situatie.

Dus beroemde artiesten worden narcistisch door het gedrag van hun omgeving? Ja. Dit is het geval bij ASN. Niet iedere artiest ontwikkelt ASN, maar het is wel een staat waar veel artiesten zich in begeven als gevolg van roem, geld, macht, aandacht en status.

Ik geloof dat we niet allemaal leven in één en dezelfde wereld. Dit komt omdat we niet allemaal dezelfde waarheid hebben. De manier waarop wij de wereld en onszelf daarbinnen zien, wordt bepaald door onze perceptie. De ervaringen die we opdoen en hoe we die ervaringen labelen bepaald hoe wij de wereld benaderen. Wat de een leuk vindt, vindt de ander verschrikkelijk. En wat de een mooi vindt, vindt de ander lelijk. Dat is perceptie. Deze perceptie wordt niet alleen bepaald door kenmerken in jezelf zoals je karakter, maar ook door je omgeving. Groeit een kind op met ouders die hem elke dag vertellen dat het kind een mislukking is, dan begrijpen we allemaal dat dit de eigenwaarde van dat kind voor een groot deel tekent. Dat wordt zijn waarheid. Hij krijgt het immers elke dag te horen. Dan moet het wel ‘waar’ zijn.

Dat is ook hoe het werkt bij acquired situational narcissism. Elke dag kijken mensen naar je op straat. Elke dag gaat in een menigte de aandacht naar jou. Elke dag worden jou privileges aangeboden. Elke dag zijn er mensen om je heen bezig met jou. Elke dag ontvang je complimenten over hoe mooi je bent en hoe goed je bent. Wanneer jouw omgeving jou op een voetstuk plaatst, kan dat jouw waarheid worden. Het gevolg is dat je gaat denken in termen van exclusiviteit. Jij hebt voorrang. Jij hoeft niet te leven naar de normen van de maatschappij. Jij verdient een andere benadering. Jij valt buiten de wet. Jij komt er mee weg.

Wat zijn dan kenmerken van ASN? In principe zijn dit dezelfde als die van een narcistische persoonlijkheidsstoornis. Denk hierbij aan de overtuiging beter te zijn dan anderen. De neiging om mensen boven of vooral onder ons te plaatsen, maar zeker niet als gelijkwaardig. Een gebrek aan empathie. Een exclusiviteitsbenadering als uitgangspunt, etc. Echter komt het gedrag veel genuanceerder naar buiten. Denk aan: stoppen met oogcontact maken met iedereen die je aankijkt. Een reservering maken in een restaurant en er vanuit gaan dat wanneer je je naam noemt er plek vrij is. Een winkel binnen lopen en niet begrijpen waarom jij niet meteen geholpen wordt. Te hard rijden naar een optreden en het gevoel hebben dat dit voor nu mag omdat je optreden belangrijk genoeg is om de snelheid te overtreden.

“Fame is a fickle food upon a shifting plate.” – Emily Dickinson

Het belangrijkste verschil is dat ASN pas ontstaat als gevolg van de verworven status en niet altijd in alle levensgebieden tot uiting komt. Blijf jij je begeven in je oude vriendengroep of blijft jouw familie jou wel als gelijke behandelen dan kan het zijn dat je deze gedachten en gedragingen alleen gaat vertonen in situaties waarin je wordt blootgesteld aan je aanzien en status.

Mensen met ASN en met NPS zoeken bijna nooit hulp voor hun narcisme. Hierdoor blijven ze vaak van de radar. Waar ze soms wel hulp voor zoeken zijn de gevolgen van ASN en NPS. Deze mensen hebben vaak onstabiele relaties, wisselende relaties of zijn ontrouw. Ze zijn verslavingsgevoelig. Niet alleen voor alcohol of drugs, maar denk ook aan koopverslaving of seksverslaving. Ze hebben een opvliegend karakter, zijn fysiek of verbaal agressief. Ze gaan roekeloos met geld om, krijgen regelmatig boetes voor snelheidsovertredingen of voor rijden onder invloed. Ze geven veel geld uit aan reisjes en dure aankopen en gebruiken geld om hun liefde te tonen (grote en dure cadeaus).

Zoals eerder benoemd is de visie dat NPS niet te genezen is. Hoe is dit bij ASN? In principe is er te weinig onderzoek gedaan naar dit specifieke fenomeen om dit te stellen. Maar het vermoeden is dat dit relatief gelijk is aan narcisme als persoonlijkheidsstoornis. Ook bij ASN zijn je waarden en normen verworven geraakt met je status van succes. Ook hierbij is het van belang om er mee te leren omgaan. Hoe kun omgaan met ASN? Hiervoor is het zinvol om nog even te kijken naar waarom ASN ontstaat.

Ik geloof dat narcisme ontstaat als beschermingsmechanisme om de wereld om je heen zo veilig mogelijk te maken. Daar waar bij de narcistische persoonlijkheidsstoornis vaak wordt gekeken naar onveiligheid in relatie tot je ouders in je kindertijd, geloof ik dat dit bij ASN een gevolg is van onveiligheid door onvoorspelbaar en oncontroleerbaar gedrag van je omgeving. Dat iedereen jou herkent op straat is heel onveilig en jezelf continue vertellen dat die wereld niet juist is en daardoor zelf continue in een andere waarheid leven dan je omgeving is zwaar en kwetsbaar. Wat je vaak ziet is dat mensen daarom hun eigen waarheid of die van hun omgeving gaan uitdoven of afvlakken met alcohol, drugs of (voorgeschreven) medicijnen. Echter kan je geest er ook voor kiezen om zich aan te passen aan de omgeving zodat er consistentie (overeenstemming) ontstaat tussen wat er om je heen gebeurt en wat er in jezelf gebeurt. Door het gedrag van mensen om je heen die jou adoreren en op een voetstuk plaatsen te gaan geloven ontstaat er rust door overeenstemming. 4 Tips om om te gaan met ASN:

1.    Omdat ASN context afhankelijk is, is het waardevol om als ouders, vrienden, familie op dezelfde manier om te blijven gaan met de beroemd wordende artiest als voor het succes. Voor de artiest is het waardevol om deze banden aan te houden.

2.    De roem bepaald voor een groot gedeelte het gedrag van de artiest met ASN. Ga daarom regelmatig naar plaatsen waar je niet beroemd bent, zoals het buitenland. Je zult ervaren dat je opnieuw weer ‘leert’ rechtop te lopen en mensen aan te kijken.

3.    Besef dat wanneer je zelf ervaart dat je als artiest narcistische gedachten krijgt, dat dit een ‘normale reactie op een abnormale situatie’ is. Hierdoor benader je jezelf niet als dader of slachtoffer, waardoor je objectief naar je eigen gedachten en gedrag kunt kijken.

4.    Zoek hulp voor jezelf of voor iemand met ASN. Artiesten met acquired situational narcissism kunnen net zo’n schadelijk gedrag gaan vertonen als andere narcisten, zowel voor zichzelf als voor hun omgeving. Zoek een coach of psycholoog die kennis en ervaring heeft in het begeleiden van die invloeden van roem op mensen.

Zo nu en dan denken dat je bijzonder bent, doet jezelf en de wereld weinig kwaad. Maar neem je situatie serieus, alvorens je in je 5e huwelijk zit, alimentatie je hoogte kostenpost is, je drie keer failliet bent verklaard, je herinneringen aan Ahoy vervaagt zijn door de pijnstillers en slaaptabletten en alle mensen die jou ooit echt lief hadden verdwenen zijn.

HELP, creatief presteren onder tijdsdruk

Veel creatievelingen kennen het fenomeen. Je hebt alle tijd om een creatief proces te doorlopen op het moment dat je grote doorbraak nog moet komen. Of het nu gaat om muziek, dans, theater, dichten of schilderen, wanneer we alle tijd hebben om iets ‘af’ te krijgen, dan nemen we die tijd. En die tijd lijkt ook zo waardevol voor je creatieve proces. Er ontstaat een soort van rijping in dat proces.

En dan is je creatieve product klaar. Je theaterstuk komt tot uitvoering, je muziek wordt gedraaid op de radio, je schilderij wordt geëxposeerd. Wanneer dit product een succes blijkt, ontstaat er nieuw werk. Vaak komen er dan opdrachtgevers bij kijken die je (vooral financieel) willen ondersteunen bij het uitbrengen van nieuw werk. Ineens komt de prestatiedruk om de hoek kijken. Daar waar je voorheen alle vrijheid ervaarde om te maken wat je wilde, heb je nu ineens een referentiekader. Het moet beter zijn dan het vorige, of in ieder geval net zo goed. Maar toch weer vernieuwend, maar wel herkenbaar. En het moet binnen een bepaald tijdsbestek klaar zijn.